Cümle, yargı bildiren sözcük veya söz öbeğidir.
Yargı bildirmek ise bir eylemin yahut bir durumun KİP ve ŞAHIS bildirecek şekilde ortaya konmasıdır.
Bunu tek sözcük sağlayabileceği gibi, birden fazla sözcük de sağlayabilir.
Cümlenin öğeleri şunlardır: YÜKLEM, ÖZNE, NESNE, TÜMLEÇLER.
Temel unsurlar: YÜKLEM ve ÖZNE.
Yardımcı unsurlar: NESNE ve TÜMLEÇLER.
Aslında cümlenin temel öğesi “YÜKLEM” dir.
YÜKLEM olmadan cümle olmaz.
YÜKLEM
Cümlede KİP ve ZAMAN bildirerek yargıyı ortaya koyan temel unsurdur.
Cümlede “YÜKLEM” i bulmak için herhangi bir öğeye soru soramayız. Onu çekimli halde bulunan sözcüklerden anlarız. Ağladım…
Her zaman sözcük halinde bulunmaz: ele avuca sığmıyordu, dilimde tüy bitti…
İsim ve sıfat tamlamalarından oluşabilir: şairin en güzel şiirlerinden biriydi; çeşitli medeniyetlere beşiklik eden Osmanlıya başkentlik yapan doğal güzellikleriyle gönlümüze taht kuran bir şehirdir… Yari güzel olanın gözlerine uyku girmez.
Edat gruplarından oluşabilir: üzgün gibiydi, bizim değil,
ÖZNE
Cümlede yüklemin bildirdiği işi, hareketi ya da eylemi yapan veya oluş içinde bulunan öğedir.
Cümlede “ÖZNE” yi bulmak için YÜKLEM’e “KİM” ve “NE” sorularını sorarız.
Gizli ÖZNE var olan öğelerden sayılmaz.
ÖZNE tamlamalardan oluşabilir:
Çınar ağacının yaprakları dökülmüştü.
Yaramazlık yapan çocuk hemen uyudu.
Gençler, kültürel etkinlikleri takip etmelidir.
NESNE
Cümlede yüklemin bildirdiği işten etkilenen öğedir.
KİMİ, NEYİ ve NE soruları sorularak bulunur.
BELİRTİLİ ve BELİRTİSİZ NESNE olmak üzere ikiye ayrılır.
Yaşadıklarını heyecanla anlattı.
O, macera filmlerini seviyor.
Bana bir saat hediye etti.
Dağ fare doğurdu.
Seni, sesini ve gözlerinin rengini unutabilsem!
TÜMLEÇLER
DOLAYLI TÜMLEÇ: Yüklemin yöneldiği, bulunduğu, çıktığı yeri gösteren öğedir.
Yani ismin –e, -de, -den eklerini alır.
KİM -E –DE –DEN; NEY –E –DE –DEN; NEREY –E –DE –DEN soruları sorulur.
Öğretmenine bir buket çiçek almış.
Sizi okulda bekliyorum.
Bunu dünkü gazetelerden öğrendim.
ZARF TÜMLECİ: Yüklemin zamanını, durumunu, miktarını, yönünü, koşulunu ve nedenini bildiren öğedir.
NE ZAMAN, NASIL, NEREYE, NE KADAR gibi sorular sorulur.
Onları görünce mutlu oldum.
Sessizce koltuğa oturdum.
Çok az konuşuyorsun.
EDAT TÜMLECİ: NE İÇİN, KİMİN İÇİN, NE İLE, KİMİN İLE, HANGİ AMAÇLA gibi sorularla bulunur.
Daktilo ile yazıyor yazılarını.
Bu pastayı senin için yaptım.
Öğretmen öğrencileriyle tiyatroya gitti.
VURGU, ARA SÖZ ve ARA CÜMLE ile CÜMLE DIŞI unsurlara DİKKAT!
