XVII. yüzyıl Divan Edebiyatı şairi, tarihçi ve Hanefi mezhebi fıkıh alimi olan Nevizade Atai, 1583 senesinde İstanbul'da doğdu. Adı Ataullah olup, Nev'i diye meşhur Yahya bin Pir Ali bin Nasuh'un oğludur. Bu sebeptendir ki Nevizade diye anılagelmiştir.
Nevizade Atai, küçük yaşta ilim tahsiline başlayıp, ilk tahsilini babasından aldı. Sonra, Kafzade Feyzullah Efendiden ilim öğrendi. Ahizade Abdülhalim Efendiden akli ve nakli ilimleri tahsil edip, yüksek ilmi dereceye yükseldi. 1605 senesinde “İstanbul Canbaziye Medresesi” müderrisliğine tayin edildi. 1608 senesinde müderrislikten ayrılıp kadılık mesleğini seçti ve Lofça'ya kadı tayin edildi. 1610 senesinden sonra sırasıyla Babaeski, Varna, Rusçuk, Silistre, Tekfur Dağı, Hezargrand, Tırnova, Tırhala, Manastır ve Üsküp kadılıklarında bulundu. 1634 senesinde kadılıktan alınınca İstanbul'a döndü. 1635 (H. 1044) senesinde İstanbul'da vefat etti. Şeyh Vefa Tekkesi bahçesinde, babasının yanına defnedildi.
Nevizade Ataullah Efendi, alim ve fazıl bir zat olup, evliyanın büyüklerinden Üsküdar'da medfun Aziz Mahmut Hüdayi'den manevi feyz aldı. Güler yüzlü hoş sohbetli bir şahsiyetti. Kadılık yaptığı sürede doğruluktan, adaletten hiçbir zaman ayrılmadı. Fıkıh ve tarih ilminde mütehassıstı. Şiirlerinde, bilhassa Fuzuli ve Baki'nin tesiri altında kaldı. Mesnevi sahasında bir hamse meydana getirmişse de şiir dili oldukça ağırdı ve birçok kıymetli eserler yazmıştı.
Eylesen Mushaf-ı ruhsârın içün fâl bana
Lâm-ı zülfün ola dil derdi içün dâl bana
‘Âkıbet n’olacagum dâg-ı elifden bilürem
Safhâ-i sîne yiter tahtâ-i remmâl bana
Eksük olmaz zer-i pür-tâb gibi dâg-ı derûn
Hasene yazsun anı kâtib-i a’mâl bana
Vâ’izâ ta’nı gider ‘âşık-ı dem-bestelere
Kısmet olmış ezelî kâl sana hâl bana
Beslemişken nice bin hûn-ı ciger ile anı
Gör neler itdi ‘Atâyî dil-i meyyâl bana
Eserlerinin bazıları şunlardır:
1. Hadaik-ül-Hakayık fi Tekmilet-iş Şakayık: Eserlerinin en önemlisi ve en meşhur olanıdır. Kanuni Sultan Süleyman Handan yaşadığı zamana kadar yetişen ulema ve meşayihin hal tercümelerini anlatır.
2. El-Kavl-ül-Hasen fi Cevab-il Kavl li-Men: Fıkıh kitabı olup, Arabidir.
3- Divan: Yahya Efendiye ithaf etmiş olduğu bu eserinde, kaside, gazel ve diğer nazım türlerinde şiirleri vardır.
Beş Mesnevi (Hamse) sahibidir:
1) Alemnüma (Saki-name)
2) Nefhatü'l Ezhar
3) Sohbet-ül-Ebkar
4) Heft Han
5) Hilyet-ül-Efkar
