Toplumsal yaşamda tanınmış kişilerin yaşamlarınıntamamının ya da belli bir bölümünün anlatıldığı yapıtlardır.
Yaşamı, hayatı, anlatılan kişinin yaptığı önemliçalışmaları, yapıtlarını ve belirgin özelliklerini okura duyurmak bu yapıtlarıntemel hedefidir.
Bu türün Divan edebiyatındaki karşılığı Tezkire’dir.
Edebiyatımızda ilk tezkire Ali Şir Nevai’nin Mecalisü’nNefais’dir.
Otobiyografi (Öz yaşam öyküsü):
Toplumsal yaşamda tanınmış kişilerin yaşamlarınıkendilerinin anlattığı yapıtlardır.
Bu tür yapıtların yaşamöyküsünden ayrılan yönü, kişininyaşamını başkasının değil kendisinin anlatmasıdır.
Efsane (Söylence):
Haber (5N 1K):
Fikir Yazıları:
Makale:
Sanatçının herhangi bir konuda bir görüş ya da düşünceyiaçıklamak, savunmak ve kanıtlamak için kaleme aldığı bilimsel yazılardır.
Nesnel (Objektif) bir söyleyişle oluşturulur.
Öğretici (Didaktik) niteliği ağır basmaktadır.
Gazete ve dergilerde yayımlanır.
Edebiyatımızda ilk makale Şinasi’nin Tercüman-ı AhvalMukaddimesi’dir.
Edebiyatımızda önemli makaleler ve yazarlar:
Şiir ve İnşa – Ziya Paşa
Yeni Lisan – Ömer Seyfettin
Deneme:
Sanatçının bir konu üzerinde kanıtlama amacı gütmedenkendi kendisiyle konuşuyormuş gibi içten bir üslup ile kaleme aldığıyazılardır.
Kişiliğin öne en fazla çıktığı bir yazı türüdür.
Konu ve anlatım seçiminde herhangi bir sınırlama yoktur.
Dünya edebiyatında bu türün kurucusu ve en ünlü simasıMontaigne - Denemeler adlı eseriyledir.
Türk edebiyatında bu tür Tanzimat sonrasında özellikle deServet – i Fünun döneminde karşımıza çıkar. Ancak asıl gelişmesini Cumhuriyetdöneminde gerçekleştirir.
Edebiyatımızda başlıca deneme yapıtları ve yazarları:
Nurullah Ataç – Karalama Defteri, Günlerin Getirdiği.
Ahmet Haşim – Bize Göre, Gurabahane – i Laklakan.
Ahmet Hamdi Tanpınar – Beş Şehir.
Suut Kemal Yetkin – Denemeler.
Fıkra:
Yaşamın içinden herhangi bir konunun daha çok güncel,sosyal, siyasal ve kültürel olayların sanatçının penceresinden görüldüğüşekliyle yazılan ve kanıtlama zorunluluğu olmayan günübirlik, kısa ve nükteliyazılardır.
Gazete ve dergilerde yayımlanır.
Herkesin rahatça anlayabileceği bir dil kullanılır.
Kesin yargılara varmaktan çok; güzel, hoş ve dokunaklıbir sonuca varma gayesi güdülür.
Edebiyatımızda en tanınmış fıkra yazarları: Ahmet Rasim,Ahmet Haşim, Falih Rıfkı Atay.
Eleştiri:
Bir yapıtın veya sanatçının olumlu – olumsuz, iyi – kötü,güzel – çirkin yönlerini bilimsel ve ciddi bir üslup ile ortaya koyanyazılardır.
Bu yazıyı kaleme alan sanatçıya eleştirmen denir.
Eleştirmen, bir yapıtı ya da sanatçıyı inceler ve tanıtıronlar hakkında okuyucuyu bilgilendirir veya sanatçı ve yapıt ile ilgiligörüşler ileri sürer ve bunları kanıtlar.
Edebiyatımızda ilk eleştiri Tahrib – i Harabat adlıeseriyle Namık Kemal’e aittir.
Edebiyatımızda önemli eleştiri yapıtları ve yazarları:
Zemzeme, Takdir – i Elhan – Recaizade Mahmut Ekrem
Demdeme – Muallim Naci
Mektup:
Uzak bir yerde bulunan bir kişiye, bir topluluğa veya birkuruma herhangi bir şeyi iletmek için yazılan yazılardır.
Sanat, düşünce, bilim ve siyaset adamlarının yazdıklarımektuplar yazınsal mektup niteliği taşır.
Yazınsal mektuplar, bir düşüncenin bir görüşünaçıklanması, bir tezin savunulması için kaleme alınır.
Edebiyatımızda bazı mektup örnekleri şunlardır:
Fuzuli – Şikayetname
Cahit Sıtkı Tarancı – Ziya’ya Mektuplar
Söylev (Nutuk):
Bir topluluğa güzel düşünceler aşılamak, o topluluğuduygulandırıp coşturmak amacıyla söylenen güzel ve etkili sözlerden oluşanyapıtlardır.
İlk örnekleri Eski Yunan edebiyatında görülmektedir.
Demosthenes (Demostenes) ve Cİcero (Çiçero) bu türün enünlü isimleridir. Bizde ise Atatürk ve
Sohbet (Söyleşi):
Sanatçının herhangi bir olay ile ilgili düşüncelerinikarşısındakiyle konuşuyormuş gibi anlattığı yazılardır.
Sıcak bir üslup ve samimi bir söyleyişle oluşturulur.
Edebiyatımızda Ahmet Rasim, Nurullah Ataç ve Şevket Radobaşlıca söyleşi yazarlarımızdır.
Röportaj (Mülakat):
Uzmanlık alanlarında tanınmış kişilerle yaşamları,çalışmaları, yapıtları veya istenilen herhangi bir konuda görüşme ve bunlarınyazıya geçirilmesiyle oluşturulan yapıtlardır.
Sorulu cevaplı olarak karşılıklı konuşma biçimindeoluşturulur.
