Fiil, bir iş, oluş ve hareket bildirenkelimelere denir.
§ Fiiller olmadan İSİMLERcümle özelliği göstermez.
§ Fiiller sadece YÜKLEMDEbulunur.
§ KÖK,ZAMAN(KİP) ve ŞAHIS olmak üzere üç unsur bulunur.
§ Fiiller anlattıkları hareketlerin niteliğine görebirçok değişik özellikler gösterirler. Bu yönüyle fiilleri çeşitli şekillerdegruplandırmak mümkündür. Ağırlıklı üç grupta incelenir:
§ KılışFiilleri: Herhangi bir NESNEYİ etkilemeye yönelik bir anlamtaşır: boyamak, kesmek…
§ DurumFiilleri: Etkilenen NESNE yoktur; ÖZNENİN kendisi vardır:oturmak, uyumak…
§ OluşFiilleri: HAREKET yok; ÖZNEDE meydana gelen değişiklik vardır:solmak, küçülmek…
§ Fiillerde iki zaman vardır:
§ Basit Zamanlı Fiiller: İçerisinde “tek zaman eki”bulunan ya da hiç bulunmayan fiillerdir: -gel, -geldi…
§ BileşikZamanlı Fiiller: İçerisinde mutlaka “iki zaman eki” bulunanfiillerdir: -gelmişti…
§ Bileşik Zamanlı Fiiller kendi içerisinde üçe ayrılır:
§ HikayeBileşik Zamanı: -gel miş (i) di.
§ RivayetBileşik Zamanı: -geliyor (i) miş.
§ Şart BileşikZamanı: -geliyor (i) se.
§ Anlam (Zaman)Kayması: Yüklemde zaman eki bulunur. Cümledeki işin geçtiğizamana bakılır. İkisi birbirine “UYMUYORSA” anlam kayması vardır.
§ Genellikle “şimdiki ve geniş zaman” eklerinde görülür.
§ Bileşik zamanlı fiillerde anlam kayması aranmaz.
§ Fiil Kipleri:
HABER(BİLDİRME) KİPLERİ DİLEK(TASARLAMA) KİPLERİ
a)-Geçmiş Zaman(DÜN): “dı, di, mış, miş…” a)- Gereklilik: “-malı, -meli”
b)-Şimdiki Zaman(BUGÜN): “yor, makta, mada…” b)- İstek: “-ayım, -eyim, -a, -e”
c)-Gelecek Zaman(YARIN): “acak, ecek…” c)- Şart: “-sa, -se”
ç)-Geniş Zaman(HER ZAMAN): “r, ar, maz…” ç)- Emir: “eki yok” emir bildirir.
ZAMAN ANLAMI VARDIR! ZAMAN ANLAMI YOKTUR!
EKFİİL (EKEYLEM): Ekeylem “i- mek” eylemidir. Yani sözcük özelliğiniyitirip ek durumuna geldiğinden bu şekilde adlandırılmıştır.
ü İki görevivardır:
ü BasitÇekimli(Zamanlı) Fiillere(Eylemlere) gelerek onları Bileşik Çekimli Eylemyapar.
ü İsim soylusözcüklere gelerek onları YÜKLEM yapar.
ü Kısaca ekfiil, yüklemin isim olmasıdır. İsim – fiil farkı –mak ekini alan bütünkelimeler isimdir.
ü Dört zamanıvardır: -di’li, -miş’li geçmiş zaman, geniş zaman(- ım, sın, dır) ve şartçekimi(-sa).
ü Olumsuzu“değil” kelimesi ile yapılır.
Çalışkanım,çalışkansın, çalışkandır, çalışkan değildir.
FİİLİMSİ(EYLEMSİ): Fiil olduğu halde çeşitli ekler alarak, cümlede “isim,sıfat ve zarf” görevinde kullanılan sözcüklerdir.
· Mavimsi – mavi değil; maviye yakın olan.
· Fiilimsi – fiil değil; fiile yakın olan.
· Fiil + fiilimsi ekleri = fiilimsi(mastar, ortaç veulaç).
· İsim – Fiil(Ad eylem, Mastar): Fiil kök ve gövdelerine isim-fiil ekleri getirilerekoluşturulur. “ma, ış, mak” Yaşasın yemekyemek…
· Sıfat – Fiil (Ortaç): Fiil kök ve gövdelerinesıfat-fiil ekleri getirilerek oluşturulur. “an, ası, maz, ar, dik, acak,miş” Gelecek günler elbet gelecektir…
· Sıfat görevinde bulunabilir.
· Adlaşmış sıfat görevinde bulunabilir.
· Kip ekleriyle karıştırılmamalıdır.
· Zarf – Fiil(Ulaç, Bağfiil, Bağ eylem): Fiil kök ve gövdelerine zarf-fiil eki getirilerekoluşturulur. “a, e, alı, eli, arak, erek, asıya, esiye, casına, cesine, dıkça,dikçe, dığında, diğinde, ınca, ince, ıp, ip, kan, ken, madan, meden, maksızın,meksizin, r…maz” Sora sora Bağdat bulunur…
· Bazı sözcükler, zarf-fiil eki almadığı halde almışgibi görünebilirler(danışmadan, görüşmeden).
· Bazı sözcükler, zarf-fiil eki aldığı halde görevidışında kullanılabilir(kıyasıya mücadele).
